Column: Overheden verzaken bij terugvorderen staatsteun natuurorganisaties

Gedeputeerde Staten van Zeeland, maar ook de andere provincies en de rijksoverheid, besloten deze week nog geen geld terug te vorderen van natuurorganisaties, hoewel de overheid hen onrechtmatige (want niet aangemelde, laat staan goedgekeurde) staatssteun verleende. Natuurorganisaties kregen van 1993 tot en met 2012, eerst van de rijksoverheid en na de decentralisatie van het natuurbeleid in 2008 via provincies, grond toegespeeld om het natuurareaal te vergroten. Dat waren constructies met aankoopsubsidies en met gronden die direct, en vaak zonder tegenprestatie werden doorgeleverd aan de natuurorganisaties. De overheid concurreerde daarmee op de grondmarkt waar boeren in directe vorm last van hadden, maar ook nu nog last van hebben omdat de invloed van die natuurorganisaties door hun grondbezit flink is toegenomen.

Ruim 1 miljard euro

Waar de boeren het aanschouwden, pakte de Vereniging Gelijkberechtiging Grondbezitters (VGG) die constructies aan door rechtszaken te starten. Zij vonden het oneerlijk dat een selecte groep natuurorganisaties, de zogenaamde Terreinbeherende organisaties (TBO’s), die grond gratis of voor een habbekrats kregen, terwijl particuliere natuurbeheerders enkel uit eigen middelen grond moesten verwerven. De TBO’s konden de VGG-leden daarmee oneerlijk beconcurreren. Helemaal als je weet dat die gratis grond ook nog eens beheersubidies en opbrengsten zoals pacht, gewassen, houtkap en het uitgeven van jachtvergunningen opleverden. Lees: een verdienmodel. En het gaat om enorme bedragen. Stibbe advocaten, die door de VGG werd ingeschakeld, becijferde dat het gaat om steun van meer dan een miljard euro.

Marktrente terugbetalen

De Nederlandse overheid stelde zich in de juridische procedure op het standpunt dat er geen sprake was van staatssteun, omdat natuurorganisaties een maatschappelijk belang nastreefden. Staatssteunregelgeving heeft alleen betrekking op bedrijven en daar was hier volgens de overheid geen sprake van. De Europese Commissie oordeelde in 2015 al dat Nederland het faciliteren van de grondverwerving door de TBO’s vooraf (dus in 1993) als staatssteunregeling had moeten voorleggen aan de Europese Commissie. Vertaald naar juridische termen schond Nederland de Europese standstill-verplichting. Schending van de standstill-verplichting betekent dat de TBO’s marktrente moeten betalen over de genoten staatssteun gedurende de periode dat de staatssteun niet goedgekeurd was. De Europese Commissie stelde de VGG in zoverre in het gelijk. Tegelijkertijd keurde de Europese Commissie de staatssteun goed. Tegen dit oordeel startte de VGG een procedure bij het Europees Hof.

Europees Hof

Ook het Europees Hof stelde de VGG in het gelijk. Het Europees Hof had forse kritiek op de steun aan de TBO’s en oordeelde dat de Europese Commissie de staatssteun niet goed had mogen keuren zonder formele onderzoeksprocedure. Daarmee kwam vast te staan dat de Europese Commissie een nieuw besluit moet nemen over die ruim 1 miljard euro die geschonken is aan TBO’s. Volgens Ali Al Khatib, één van de advocaten van Stibbe die zich voor deze zaak inspant, gaat de Europese Commissie nu bepalen of naast de rente ook de staatssteun zelf teruggevorderd moet worden. Dat kan het hele bedrag zijn, maar ook een deel.

Proactief terugvorderen

Maar wat in ieder geval al vast staat is dat de overheid rente moet terugvorderen en dat ook proactief moet uitvoeren. Gedeputeerde Staten van Zeeland besloten maandag daar nog mee te willen wachten tot de nieuwe beslissing van de Europese Commissie. Ook de andere overheden hebben inmiddels aan Stibbe-advocaten laten weten een soortgelijk standpunt in te nemen en voorlopig nog geen rente terug te vorderen. Volgens Al Khatib schenden de overheden daarmee opnieuw het recht. En hoe langer de overheid wacht, hoe verder dat rentebedrag oploopt. De provincie Zuid-Holland noteerde in haar jaarverslag van 2019 dat het totale rentebedrag van alle TBO’s samen wel eens op 200 miljoen euro kan uitkomen.

Nieuwe rechtszaak

Al Khatib stelt dat als de overheden niet snel genoeg handelen er een nieuwe rechtszaak wordt gestart bij de Nederlandse rechter om die rente te gaan halen. De VGG komt dat geld overigens niet toe. Het gaat hen enkel om het herstellen van het gelijke speelveld. Om het in voetbaltermen te zeggen: de TBO’s begonnen door vals spel met een 3-0 voorsprong aan de wedstrijd en dat moet gewoon weer 0-0 worden.

Grondbank van LNV

We moeten maar even afwachten hoe dat verder afloopt. Frappant is wel dat het Ministerie van LNV nieuwe constructies optuigt om grond door te leveren aan natuurorganisaties. Er wordt momenteel een grondbank opgezet waar grond in terecht gaat komen van boeren die uitgekocht worden in het kader van de stikstofwetgeving. Via de opkoopregelingen van de overheid wordt eerst gekeken of die grond gebruikt kan worden binnen de gebiedsprocessen rond Natura-2000-gebieden. Wat overblijft komt in de grondbank terecht en dan kan het na afwaardering (lees subsidie) doorverkocht worden aan natuurorganisaties. Dat lijkt verdacht veel op de situatie die als onterechte staatssteun zijn aangemerkt. De vraag is of dat wel allemaal door de beugel kan.