Column: Onteigeningsstok gaat zijn werk wel doen

Minister Schouten liet deze week in de Tweede Kamer weten niet blij te zijn dat haar opdracht, en die van minister Hoekstra van Financiën, aan het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) was gelekt. Ze wilde graag doorrekeningen ontvangen van twee maatregelenpakketten waar onteigening onderdeel van is, om ‘verdere stappen te zetten in de oplossing van de stikstofproblematiek en om goede condities voor Vogel- en Habitatrichtlijnsoorten te realiseren’.

De maatregelen waar het PBL aan moest rekenen staan keurig in het rapport. Bijvoorbeeld deze: ‘Gerichte opkoop via onteigening of het intrekken van vergunningen van piekbelasters. De extra gereserveerde vergoeding ten opzichte van gerichte opkoop met minnelijke schikking bedraagt 30 procent. Het budget is 3,8 miljard euro.’ Schouten mag dan balen van het lekken, ze baalde blijkbaar niet van het geven van de opdracht aan het PBL. En dat het ergens vroegtijdig naar buiten zou komen, was natuurlijk wel te voorspellen in het huidige verdorven Haagse klimaat. Gewoon dagelijkse praktijk.

Krijn Poppe

Mijn vraag is vooral waar het instrument onteigening vandaan komt als een interessante maatregel. Anders voer je als ministerie onteigening niet op in een pakket om door te laten rekenen. Uit een kleine reconstructie wordt duidelijk dat hier bewust naar toe is gewerkt. Spil in het hele verhaal lijkt Krijn Poppe te zijn. Poppe werkt al zo’n 40 jaar als landbouweconoom en geeft beleidsadvies aan overheden, ngo’s en bedrijfsleven. Hij werkte lang voor het Landbouw Economisch Instituut (LEI), maar werkt nu vanuit een eigen adviesbedrijf en werkt in opdracht.

Poppe kreeg in 2020 een opdracht van AgriNL, een samenwerking van LTO Nederland en multinationals zoals Vion, Plukon, Agrifirm, Avebe, Cosun, FrieslandCampina en ForFarmers. Ze vroegen Poppe een gebiedsindeling te maken en met hen de kosten te schatten van een nieuwe ronde landinrichting. Volgens Poppe zag AgriNL dat Nederland vastloopt in zijn problemen, slordig omgaat met goede boerengrond en dat er tijdens de kabinetsformatie op diverse dossiers in samenhang knopen moeten worden doorgehakt.

Mark Rutte

Poppe maakte een gebiedsindeling en schatte samen met AgriNL de kosten op 1,5 tot 2 miljard euro per jaar over ‘een lengte van jaren’. Poppe verklaart dit allemaal in een email aan Stichting Stikstofclaim die in het bezit is van de redactie. Stichting Stikstofclaim ging op onderzoek uit, nadat ze medio februari een tip hadden gekregen dat Mark Rutte op een bijeenkomst riep dat het stikstofprobleem binnen een half jaar zou zijn opgelost. Want wat was het geval, de gebiedsindeling van Nederland die Poppe in 2020 maakte en de gezamenlijke kostenraming werden ook door de groep Regie op Ruimte en Erisman & Strootman gebruikt.

Naar een ontspannen Nederland

Regie op Ruimte is een praatclub onder leiding van oud-landbouwminister Cees Veerman waar stikstofprofessor Jan Willem Erisman en Krijn Poppe ook onderdeel van uitmaken. Regie op Ruimte presenteerde op 31 maart hun plan, waarin de kostenraming genoemd staat, maar niet de kaart. De kaart kwam voor het eerst in officiële vorm naar buiten via het rapport ‘Naar een ontspannen Nederland’ van Erisman en Strootman. Daarin werd de kaart van Poppe of een afgeleide daarvan gepresenteerd en bleek dat landbouwbedrijven weg moeten uit het Groene Hart, Gelderse Vallei en op de zandgronden als ze piekbelaster zijn.

Sturing via LNV-subsidie

Nu kun je denken, dat zijn allemaal praatclubjes die nadenken over oplossingen van de verschillende vraagstukken. Maar dat is niet zo. Erisman kreeg vanuit het Ministerie van LNV geld om zijn rapport samen met Strootman te schrijven. Dat doet het ministerie niet zomaar, al suggereert minister Schouten dat het slechts één van de vele rapporten is voor ruimtelijke en stikstofvraagstukken. Die andere rapporten zijn gratis of worden door planbureaus op eigen gezag opgesteld. Daar zijn er veel van langsgekomen dit jaar, dus waarom dan nog een extra rapport waar je subsidie voor geeft? Omdat het ministerie in deze oplossingsrichting gelooft.

Cees Veerman

Uit emails in bezit van de redactie blijkt ook dat er tot op het hoogste niveau overleg heeft plaatsgevonden. De werkgroep Regie op Ruimte sprak bijvoorbeeld begin juni 2021 met minister Schouten en Cees Veerman had een overleg met Mark Rutte. LTO en Agractie spraken ook met Regie op Ruimte. Sjaak van der Tak stelde bijvoorbeeld voor om de plannen van Regie op Ruimte goed af te stemmen met de visie van LTO en Agractie. Uit de emails blijkt dat zowel Bart Kemp van Agractie als Sjaak van der Tak van LTO diverse keren hebben gewaarschuwd voor een topdown-benadering en dat er aandacht moest zijn voor het gebiedsproces. Er lag ook een afspraak volgens Sjaak van der Tak om een ‘nieuw, beter en krachtig document’ uit te werken. Daar heeft Regie op Ruimte niets mee gedaan. De plannen en vooral de kaart kwamen vervroegd op straat te liggen, omdat De Telegraaf er op 25 juni over publiceerde.

Boeren moeten weg

Juni is ook de maand dat er op het ministerie van LNV hard wordt nagedacht hoe ze de boeren weg moeten krijgen. Misschien al wel eerder, maar zeker is dat er begin juli een opdracht wordt verstuurd naar het PBL om twee maatregelenpakketten door te rekenen in een quickscan. Op het ministerie zijn ze terecht niet overtuigd dat boeren zich vrijwillig laten opkopen. Zeker niet op de schaal en op de locaties die het ministerie voor ogen heeft op basis van de plannen van Erisman en Regie op Ruimte. En zie daar dat de ministeries van LNV en Financiën onteigening als maatregel opneemt om door te laten rekenen.

Onvrijwillige opkoopregelingen

Wat vooral steekt is dat er continue is gezegd dat opkoopregelingen vrijwillig zijn. Naar de letter van de tekst is dat ook zo, maar doordat nu bekend is dat er ook nagedacht en gerekend wordt aan onteigening, zet dat de vrijwillige opkoop in een heel ander daglicht. Bovendien wist het kabinet in februari al van het plan, waardoor Erisman een subsidie kreeg om zijn plan uit te werken. Onteigening is nu gewoon de stok achter de deur om boeren in eerste instantie vrijwillig weg te krijgen. Van vrijwilligheid is natuurlijk al geen sprake meer als onteigening er achteraan gaat komen.

Demissionaire status

Gaat het niet snel genoeg dan zal het Ministerie van LNV ook daadwerkelijk overgaan tot onteigening. Nu roepen dat het slechts een scenario is, is kul. LNV heeft namelijk harde doelstellingen opgenomen in de stikstofwet en als uit tussentijdse evaluaties blijkt dat Nederland achterloopt op het schema dan komen er volgens Schouten extra maatregelen. Lees onteigening. En dat gebeurt allemaal in het afgelopen half jaar in een demissionaire status van het kabinet. Ik hoop dat de Tweede Kamer hier korte metten mee maakt en dit gaat tegenhouden.